Denktank Questionmark bestudeerde in samenwerking met Rikolto, Oxfam België en Fairtrade Belgium het beleid van Belgische supermarkten om de mensenrechten in hun toeleveringsketens te beschermen. Journalist Eva Kestemont woonde de bekendmaking van de resultaten bij en deelt haar bedenkingen. “Duurzaamheid lijkt vandaag al te vaak een leuk extraatje.”
Hoe verschillend de meeste evenementen ook zijn waarop ik als journalist uitgenodigd wordt, de meesten hebben allemaal een ding gemeen: een ongebreideld enthousiasme, dat soms zelfs wat groteske proporties aanneemt. Op de voorstelling van pakweg een nieuw bier lijkt het soms alsof de flesjes alle problemen van de wereld zullen oplossen. Des te opvallend was de enorme muur van ontgoocheling waarop ik op 20 juni botste bij het binnenwandelen van de zaal Gevaarlijke Producten op Tour & Taxis, voor de voorstelling van het onderzoek Superlijst Sociaal. Daarin maakt de Nederlandse denktank Questionmark een ranglijst van de vijf grootste supermarkten van ons land, op basis van hun beleid op vlak van mensenrechten. De conclusie kwam oorverdovend hard binnen bij de supermarkten: ze zijn allemaal gebuisd.
Afgaande op de grafiek zou je kunnen denken dat de Belgische supermarkten in het beste geval weinig geven om mensenrechten, en in het slechtste geval slavendrijvers zijn. De ontgoochelde vertegenwoordigers aan de ingang van Gevaarlijke Producten haasten zich echter om een genuanceerder beeld te scheppen: de lage scores zouden eerder te wijten zijn aan de methodologie van Questionmark dan aan de daden van de ketens. Dat zit zo: Questionmark baseerde zich voor zijn conclusies op publicaties. Een samenwerking met Belgische boeren werd bijvoorbeeld niet meegenomen in de beoordeling als daarover niet duidelijk gerapporteerd werd.
Waar andere artikels over Superlijst Sociaal openden met de conclusie van het onderzoek, begin ik dus graag met de nuance: dit onderzoek gaat over de rapportering. Een eerlijkere conclusie is dus dat de supermarkten niet noodzakelijk te weinig doen voor mensenrechten, maar wel dat ze er te weinig over rapporteren. Dat klinkt pakken saaier en zou ongetwijfeld op heel wat eindredacties sneuvelen als titel, maar eigenlijk levert die vaststelling al heel wat gespreksstof op.
(Lees verder onder de afbeeldingen)
"Serieuze verduurzaming zonder rapportering is te vergelijken met een jaarrekening zonder cijfers."
Wat doen de grote Belgische supermarkten voor de rechten van de boeren en landbouwarbeiders die schuilgaan achter onze volle winkelrekken?
Dat gingen we na met Superlijst Sociaal, een onderzoek bij Aldi, Carrefour, Colruyt, Delhaize en Lidl.
.png)
Rapportering is immers razend belangrijk. Allereerst omdat elke onderneming in Europa het over drie jaar uitgebreid moet doen. Vanaf 2027 gaat immers de zorgplichtwet van kracht en moeten bedrijven kunnen bewijzen dat hun aanleveringsketen vrij is van uitbuiting. Ten tweede is rapportering onmisbaar voor alle mensen van goede wil in een organisatie. Zeker in grote ondernemingen met logge structuren kan je pas vooruitgang claimen als je die goed monitort. Enkel door te weten wat de beginsituatie was en die heel precies te kunnen vergelijken met de situatie na een bepaalde ingreep, kan je de impact ervan meten. En alleen zo kan je eventuele lessen uit een project doelgericht vertalen naar andere takken in de onderneming. “Transparantie is onderdeel van verantwoord ondernemen”, verdedigt Charlotte Linnebank van Questionmark de werkwijze. “Niet alleen wij, maar ook andere stakeholders moeten kunnen zien wat ondernemingen doen.”
Ik kan de gekrenkte gevoelens zeker wel begrijpen – de mensen die op duurzaamheidsafdelingen van supermarkten werken, hebben vaak de allerbeste bedoelingen met het voedselsysteem en met de mensen die erin meedraaien. Maar tegelijk lijkt de verontwaardiging over de methodiek iets te verraden: dat duurzaamheid binnen ondernemingen nog niet gelijkwaardig is aan pakweg de verkoop. Serieuze verduurzaming zonder rapportering is te vergelijken met een jaarrekening zonder cijfers, en dat laatste is simpelweg ondenkbaar. “Onze winstcijfers zijn zeker gegroeid ten opzichte van vorig boekjaar, want we hebben hard gewerkt en project X was een succes”: said no one ever. Duurzaamheid lijkt vandaag al te vaak een leuk extraatje. Dat spreekt ook uit het diplomatisch lachje van zo’n duurzaamheidsmedewerker wanneer ik vraag of het hoger management echt naar diens voorstellen luistert.
Het mag dan ook geen verrassing heten dat het woord ‘wake-up call’ meermaals valt tijdens de voorstelling van Superlijst Sociaal 2024. De knuppel ligt in het hoenderhok. Het is de bedoeling dat dit onderzoek komende jaren herhaald wordt. Als de supermarkten hun voornemens om meer in te zetten op rapportage verzilveren, zouden we dan compleet andere resultaten kunnen krijgen. Dat geldt volgens een goed geïnformeerde aanwezige al zeker voor Colruyt, die vandaag als slechtste leerling uit de studie komt, “maar eigenlijk alles in huis heeft om dit te winnen”. Ik ben dus vooral benieuwd naar de resultaten van editie 2025, die veel meer zullen zeggen over de daadwerkelijke acties. In die zin was dit rapport eerder een prequel.
(Lees verder onder de galerij)
En dan was er nog dat tweede thema waarover de emoties hoog opliepen. Tijdens een panelgesprek met Isabelle Colbrandt (Lidl), Regis Meritan (Europese Commissie), Justine Arkens (Groene Kring), professor Huib Huyse (KU Leuven) en Thibault Geerardyn (Rikolto) werd al meermaals gehint in de richting van de consument. Zo zei Arkens: “De consument moet die eerlijke prijzen willen betalen. Iedereen wil duurzame producten, maar in the end kiezen ze voor de goedkoopste.”
De idee dat consumenten het voedselsysteem saboteren, is wijdverspreid. Maar er schort iets mee. Ten eerste gaat het voorbij aan de machtsverhoudingen binnen het voedselsysteem. Miljoenen producenten telen voedsel voor miljoenen consumenten. Al dat voedsel passeert langs slechts een handvol verwerkings- en distributiebedrijven. Het zijn zij die keuzes maken over welk voedsel in de winkel komt te liggen, in welke vorm en tegen welke prijs. Natuurlijk spelen daar ook andere factoren, zoals het spel van vraag en aanbod, maar het is niet de consument die de prijzen op de bordjes in de winkel schrijft.
In België komt daarbovenop dat de retailmarkt behoorlijk verzadigd is. De concurrentiestrijd tussen de verschillende ketens is bikkelhard en wordt vooral gevoerd op vlak van prijs. Dat doet de vraag rijzen of niet minstens een deel van de focus van heel wat consumenten op de prijs toe te schrijven valt aan de supermarkten zelf, die wekelijks nieuwe kortingsacties of voordelige deals op hun klanten afvuren. Kan je boos zijn op een consument die enkel oog lijkt te hebben voor de prijs, als de kanalen waar hij zijn voedsel haalt daar continu de schijnwerpers op zetten, terwijl ze stil blijven over de productiemethoden achter die goedkoopste artikelen? Mij is het alvast niet geheel duidelijk wat hier de kip is en wat het ei.
Tenslotte is het nogal wiedes dat een consument zijn zuurverdiende geld niet zomaar uit ramen en deuren gooit, zeker niet in deze voor veel mensen budgettair moeilijke tijden. Het is best logisch dat hij bij een keuze tussen twee producten die er voor hem quasi identiek uitzien voor het goedkoopste kiest. Dat is immers voor het gros van de consumenten het enige duidelijke onderscheidende element met een voelbare impact voor hem. Maar, zo gaat Linnebank in het verweer tijdens het vragenrondje, “al willen klanten wel goedkoop voedsel, ze vragen nooit om ontbossing of slavernij. Elke supermarkt heeft de verantwoordelijkheid om naar zijn assortiment te kijken en daarin keuzes te maken.” Haar vurig betoog wordt onthaald op een luid applaus uit de zaal.
(Lees verder onder de afbeelding)
Benieuwd naar de exacte resultaten? Download het rapport of ga naar www.superlijst.be waar je een korte samenvatting per onderzoeksthema vindt.
Het maken van die keuzes is niet onmogelijk. Net zoals biowinkels een standaard hanteren voor de producten die ze in hun rekken leggen en dat inzetten als speerpunt van hun communicatie, zouden algemene supermarkten dat ook kunnen doen op het vlak van mensenrechten. Dat hoeft niet te resulteren in duur of elitair voedsel: sinds 2024 kan je bij discounter Lidl enkel nog bananen kopen waarvoor de boer een leefbaar inkomen kreeg. In de inperking van het aanbod schuilt - los van een gerust geweten - een groot voordeel voor klant en supermarkt. Door te kiezen voor één soort product, kan de supermarkt sneller profiteren van schaalvoordelen en zo goede prijsafspraken maken met leveranciers. De consument kan dan weer eerlijke producten kopen zonder een arm en een been kwijt te zijn. Het is maar één voorbeeld, zoals er ongetwijfeld nog verschillenden te bedenken zijn.
Want natuurlijk is het bedrag op diens kassaticket niet onbelangrijk. Toch mogen we het groter plaatje niet uit het oog verliezen. Als de boer om de hoek een eerlijke prijs krijgt voor zijn producten, heeft hij minder subsidies nodig om overeind te blijven. En als een cacaoboer dankzij een beter inkomen investeringen kan doen om de gevolgen van de klimaatopwarming op te vangen, is dat een potentiële klimaatvluchteling minder. Dat soort mechanismen bespaart de schatkist mogelijk veel geld, waardoor ruimte zou vrijkomen om mensen en supermarkten te helpen om in te zetten op duurzaam, eerlijk voedsel.
De tijd is rijp voor een paradigmashift, waarbij we niet langer vertellen dat duurzaam voedsel duur is, maar wel dat we met onduurzaam voedsel leven op krediet. Ik ben benieuwd of supermarkten iets zullen betekenen in die communicatiewissel.
.jpg)