'Hoe zetten we samen stappen naar een milieuvriendelijke supermarkt?' Er zijn heel wat manieren om deze vraag te beantwoorden. Wie de onderzoeksresultaten en aanbevelingen van Superlijst bekijkt, merkt dat er nog heel wat werk aan de winkel is. Een systeemverandering dringt zich op. Zo'n systeem veranderen, doe je niet alleen. Een genuanceerd en motiverend antwoord op deze vraag moet dus gezocht worden in een dialoog tussen de kernspelers rond retail en duurzaamheid. Dat was de inzet van de SuperDialoog. Onderstaand artikel probeert een goed beeld te geven van het panelgesprek dat plaatsvond.
Questionmark is de onderzoekspartij achter Superlijst. Een denktank met een missie die wil bijdragen aan een gezond en duurzaam voedselsysteem. Dit doen ze door de machthebbers in een voedselsysteem te voorzien van kennis en motivatie om verandering in gang te zetten. Het Team van Questionmark bestaat uit onderzoekers en communicatiemedewerkers.
'Het huidige voedselsysteem is niet toekomstbestendig,' aldus Charlotte Linnenbank 'Wij zien vier grote oorzaken. Een eerste is het veranderde consumptiepatroon van de westerse bevolking, wat het bestedingspatroon het van gezondheidssysteem niet ten goede komt. Een tweede oorzaak is dat het huidige landbouwsysteem een enorme druk legt op het ecosysteem. Het klimaat en het ecosysteem zijn hiervan de dupe. Een derde factor is de ongelijke machtsverhouding in onze voedselketen. Dit leidt tot armoede en schending van mensenrechten. Een laatste punt is dierenwelzijn. Dit wordt door onze huidige voedselketen nog niet voldoende gewaarborgd.'
"We leven nog te veel met aannames en laten de realiteit aan ons voorbijgaan."
Belgische supermarkten kunnen een meer plantaardig en duurzamer voedingspatroon veel sterker stimuleren dan ze momenteel doen. Ze kunnen ook veel meer actie ondernemen tegen ontbossing en voedselverspilling. Er zijn wel initiatieven die de goede richting aangeven, maar nu leggen supermarkten de verantwoordelijkheid tot duurzame voedingskeuzes vooral bij de burger. Meer over Superlijst, de onderzoeksmethode en het rapport kan je hier vinden.
'We richten ons op de supermarkten, omdat ze een hefboompunt zijn in de West-Europese voedselketen. De vergelijking maken tussen supermarkten helpt de motivatie. We schrijven de onderzoeksresultaten op zo'n manier uit dat de supermarkten er wat aan hebben. Dat maakt van Superlijst een handige managementinformatietool binnen het bedrijf. Naast de supermarkten willen we uiteraard ook beleidsmakers inspireren op het gebied van zelfregulering of zelfs wetgeving.'
Volgens Isabelle Colbrandt (Lidl) zijn er heel wat uitdagingen voor supermarkten. 'We zijn onderdeel van een keten. Dat heeft als voordeel dat je best practices van andere landen eenvoudiger kunt implementeren. We kijken hierbij vaak naar de Scandinavische landen. We zijn ons er zeker van bewust dat we de keten kunnen veranderen. Het zal daarbij ook zaak zijn om aan de consument duidelijk te maken dat duurzaam niet duur hoeft te zijn.'
"Duurzaam hoeft niet duur te zijn." - Isabelle Colbrandt, diensthoofd corporate communications Lidl België
'We moeten zeker dialoog aangaan. Wij zijn inderdaad een hefboom, maar de hele keten moet samenwerken. We kunnen het niet alleen. Er zit veel potentieel in het samenbrengen van de hele keten, maar ik zou zelfs nog een stap verder willen gaan. Er zijn thema's die over de concurrentie heengaan. Los van het prijsvoordeel of marktaandeel, moeten we samen de lat hoger leggen. We zijn blij dat we bovenaan de resultaten staan, maar het is zeker nog niet goed.'
Astrid Van Parys (Colruyt Group) volgt de uitspraken van haar concullega. 'Het is belangrijk dat we het doel voor ogen houden, namelijk de consument meer de mogelijkheid geven om duurzaam te kunnen consumeren. Dat doe je best precompetitief door het assortiment aan te passen en de consument goed te informeren. Een belangrijke stap is daar de Ecoscore. Natuurlijk blijft het zaak om de labels op een eenduidige manier aan de man te brengen. Je kan niet van de klant verwachten zijn voedingspatroon aan te passen als hij niet geïnformeerd is. Dat is de opdracht van de supermarkt én de hele waardeketen. Elke supermarkt kan hier zijn eigenheid bewaren, maar er kan wel een gemeenschappelijk inzicht als basis zijn. Zo kan je er als supermarkt bijvoorbeeld voor kiezen om de klant te gaan nudgen en activeren richting gezonde en duurzame alternatieven. Dit door de klant niet enkel te sturen op koopgedag, maar hem ook de impact te laten zien van wat hij koopt.'
"Je kan niet van de klant verwachten zijn voedingspatroon aan te passen als hij niet geïnformeerd is." - Astrid Van Parys, hoofd duurzaamheid Colruyt Group
Jasmien Wildemeersch (FoodWIN) ziet op drie gebieden een snelle winst haalbaar. Eerst moet er een manier zijn om in-house na te gaan wat er verspild wordt. 'Dat doe je best met behulp van een meetmethode. Op basis van de meetpunten kan je een actieplan maken waarin je concrete doelstellingen formuleert. Vervolgens moet je zo'n actieplan ook opvolgen.' Een tweede punt gaat over de concrete acties met oog op het vermijden van verspilling. 'De keten moet zeker efficiënter aan de basis,' aldus Jasmien Wildemeersch 'Zo check je best ook de verspilling bij de leveranciers. Transparantie is hier heel belangrijk.' Een laatste punt gaat over het beïnvloeden van de voedselomgeving waarin het verspillingsgedrag zich voordoet. Zo zien we dat er meer verspilling is bij impulsaankopen zoals die in de buurt van de kassa en bij grote verpakkingen.' Voor Jasmien Wildemeersch is het duidelijk. Er moet zowel voor als na consumptie worden nagedacht over voedselverspilling.
Isabelle Colbrandt van Lidl herkent zich in de uitspraken van Jasmien Wildemeersch. 'Wij kijken heel goed naar wat we zélf doen. Het luik na ons, daar liggen zeker nog verbeterpunten. We zijn efficiënt omdat de manier waarop ons assortiment is opgebouwd, zeer eenvoudig is. Zo hebben we bijvoorbeeld geen A-merken. We zetten overigens goed in op de korte keten. Door rechtstreeks bij de producent aan te kopen, zorgen we dat vraag en aanbod goed op elkaar afgestemd zijn. Verder bieden we de klanten nog twee dagen vers thuis. Dat wil zeggen dat een product twee dagen voor de vervaldag een afprijzing krijgt. Het sensibiliseren van de klant wordt essentieel.
Als superlijst één ding duidelijk maakt, is het dat zelfregulatie van de supermarkt op dit moment niet voldoende is. Bernard Mazijn, Directeur Kabinet Klimaat en Leefmilieu scheen zijn licht op de feiten. 'Supermarkten zijn een middel, net zoals er nog andere middelen zijn. De supermarkt is een belangrijke machtsfactor. Ik wijs hier naar de voedselzandloper van Jan Grievink die 22 jaar geleden de machtsverhoudingen in het landbouw- en voedingssysteem naar voren bracht. Aan de ene kant zitten een paar miljoen producenten. Aan de andere kant een aantal miljoen consumenten. In de kern van de zandloper heb je de inkoopcentrales en een paar honderden supermarktketens in Europa. De vraag is of de supermarkt deze machtsfactor gebruikt om mee te werken aan de verduurzaming van het landbouw- en voedingssysteem.' Bernard Mazijn is streng maar rechtvaardig ten opzichte van supermarkten in België. 'We hebben de resultaten van Superlijst gezien. Ik hoor hier zeggen dat we moeten kijken naar het gemiddelde. Als je naar dat gemiddelde kijkt dan zie je een resultaat van minder dan 15 op 100 qua score op duurzaamheid. Dat is niet goed.'
"De supermarkt is een belangrijke machtsfactor." - Bernard Mazijn, directeur Kabinet Klimaat en Leefmilieu
De volgende vraag is op welke beleidsniveaus men hier werk van kan maken. Voor de kernspelers bakent Bernard Mazijn dit af tot op het niveau Europa. 'Op het gebied van Europa heeft de Europese Green Deal al een goede aanzet gegeven tot systemische veranderingen. Denk aan circulaire economie en zero polution. Er bestaat ook een global common agriculture policy. Als de volgende commissie daar geen antwoord op biedt, dan kraakt het milieubeleid in Europa. Dat is dus cruciaal voor de commissie die vanaf 2024 zetelt.' Ook in België kan de overheid een rol spelen. Volgens Bernard Mazijn zijn daar extra uitdagingen. 'In België zouden we daar ook werk van kunnen maken. U weet hoe dat gaat. In België zijn de bevoegdheden zwaar verdeeld, wat het niet eenvoudiger maakt. Er is een urgentie, maar er is geen eenheid van commando. Dat zagen we in de Covid-19-crisis, de elektriciteitscrisis, nu de klimaatcrisis en straks de biodiversiteitscrisis. We hebben nood aan het bouwen van weerbaarheid, net in dat systeem. We mogen dat niet onderschatten.'
In Europa en België beweegt er heel wat op het niveau van duurzaam beleid. Zo is er bijvoorbeeld de Europese richtlijn Due Diligence in de waardeketen. In België versterken we de eiwittransitie al sinds 1997 en gaan we voor ontbossingsvrije waardeketens. Wat volgens Bernard Mazijn nog ontbreekt in Superlijst, is het onderdeel verpakking in supermarkten.
Tijdens het onderzoek Superlijst hebben we de stem van de burgers meegenomen in de beschouwing. Dat is uniek. De aanname is dat burgers degene zijn die weerstand hebben. Net daarom keken we hoe de burger kijkt naar de aanbevelingen die volgen uit Superlijst. Wat hadden ze verwacht? Waar hoopten ze op? Sarah Braeye (Rikolto) verduidelijkt: 'Ik kan goed nieuws melden: de weerstand blijkt dan toch niet zo groot te zijn. In de gesprekken ging het vaak over quick wins. De algemene teneur is dat er heel veel mogelijk is met kleine aanpassingen. Het hoeven geen drastische maatregelen te zijn. Zowel studenten, middelbare scholieren als een brede groep van burgers was deze mening aangedaan. De groep van consumenten die geen centimeter wil verzetten, is klein. De grootste verontwaardiging ging over het feit dat er heel weinig plannen, heldere doelen of definities zijn. We kunnen niet ad hoc blijven werken.'
De omgeving van de consument beïnvloeden kan op vele verschillende manieren. Eén daarvan is het gebruiken van labels. Toch is op dit moment een wildgroei van labels merkbaar. De consument past zijn gedrag hierdoor nog niet voldoende aan. Maar werkt zo'n score nu echt?
Professor Hendrik Slabbinck (UGent) 'Dat is een zeer complex gegeven. Zo zien we dat er steeds meer labels verschijnen. Op dit moment weten we nog niet heel goed welk label beter is dan het andere. Wat wel duidelijk is, is dat een label eenvoudig en toch voldoende informatief moet zijn. Verder zien we ook dat labels een eerder ontradend effect hebben. Zo duwen rode labels de consument dus eerder weg dan dat een groen label een consument aantrekt. De labels waar de consument persoonlijk voordeel bij heeft, zijn aan de winnende hand. Gezondheidsvoordelen gaan boven ecologische voordelen.'
Op de vraag waarom de consument zijn voedselgedrag niet aanpast, geeft professor Hendrik Slabbinck een eenduidig antwoord: 'Er is een gekend probleem tussen intentie en gedrag. Dat is een discussie die we al jarenlang zien. Labels gaan dat niet oplossen. Daar is één gemeenschappelijk beleid voor nodig. Het landschap is versnipperd en komt niet overeen. Daar gaan we dan een niet zo rooskleurige toekomst tegemoet. De consument ziet een duidelijk voordeel bij gezondheid, maar niet bij duurzaamheid.'
Isabelle Colbrandt (Lidl) vermoedt dat de consument het de bos door de bomen niet meer ziet. Volgens haar neemt Lidl hier stappen.'Dat is een rol die wij vorige jaren genomen hebben. We hebben het gemak om deel uit te maken van een internationale keten, daardoor kunnen we kijken naar onze Scandinavische tak. Scandinavische landen zijn leading op het gebied van duurzaamheid. Een mooi voorbeeld is de Fairtrade chocolade. Dat is een keuze die wij maken voor de klant. Het is maar de vraag waar we de gemeenschappelijke lat leggen. Over alle supermarkten heen. Enkel zo kunnen we samen stappen zetten.'
Professor Hendrik Slabbinck (UGent): 'Het klopt dat het voor de meeste consumenten zeer moeilijk is om de labels te begrijpen. Ik heb gepleit om vanuit de overheid een geloofwaardigheidscachet te geven aan labels. De vraag is waar je begint tussen meer dan 250 labels. Op dit moment moet je al een masterdiploma hebben om ze uit elkaar te houden. Verder is er geen coherent beleid over supermarkten heen. Wel blijkt uit een proefproject van het Europese Ecolabel dat de verkoop van producten met een gemeenschappelijk label stijgt. Er is nog veel ruimte voor verbetering.'
Een systeem verander je niet alleen. Superlijst bracht daarom de kernspelers samen. Niet elke opmerking, elke stelling of elke vraag werd in dit artikel behandeld. Dat hoeft ook niet. Het doel van de SuperDialoog is om samen een antwoord te vinden op de vraag: Hoe zetten we samen stappen naar een milieuvriendelijke supermarkt? Zijn we erin geslaagd een antwoord te formuleren op deze vraag? We weten door de SuperDialoog dat een belangrijk deel van de oplossing de dialoog zelf is. Met elkaar praten legt aan de ene kant pijnpunten en bezorgdheden bloot. Aan de andere kant geeft het ons de opportuniteit om samen werk te maken van een wereld waarin milieuvriendelijk winkelen in de supermarkt eerder een evidentie dan wel een uitzondering is. We weten ook dat een systeem veranderen niet van vandaag op morgen kan. Laten we daarom de SuperDialoog als startpunt nemen in een samenwerking die de wereld stap voor stap duurzamer maakt. Dan zijn we al goed op weg.
Benieuwd naar de resultaten van Superlijst? Je kan het onderzoek, de onderzoeksresultaten en aanbevelingen hier vinden.
Beluister de aflevering van Het Recept van Rikolto met collega Liesbeth over Superlijst
De burgerpanels en de online debattool Rhetoric in dit artikel worden mede mogelijk gemaakt dankzij de steun van EIT Food.
.jpg)